សង្ខេបមេរៀន៖ នីតិឯកជនអន្តរជាតិ

ផ្នែកទី១.ទិដ្ឋភាពទូទៅនៃវិធានវិវាទ

១.ប្រភេទវិវាធវិវាធ

ក.វិធាវវិវាទច្បាប់៖ កើតឡើងនៅពេលរដ្ឋមួយអនុញ្ញាត្តិឲ្យច្បាប់បរទេសចូលមក

អនុវត្តនៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួន។ មិនកើតឡើងបើសិនជារដ្ឋនោះមិនអនុញ្ញត្តិឲ្យច្បាប់បរទេសចូលមកអនុវត្តលើទឹកដីរបស់ខ្លួន ។

·         ការទាមទារការអនុវត្តច្បាប់នៃប្រទេសនីមួយៗ ៖ ច្បាប់បរទេសមិនអាចចូលបាន

ទេបើប៉ះពាល់សិទ្ធិមនុស្ស ប្រពៃណីទំលៀមទំលាប់ និងច្បាបស្រុកនៃប្រទេសនោះ ។ ឧ.ការរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ខ្មែរ និង អង់គ្លេស បើភេទដូចគ្នាមិនអាចរៀបការបានទេ ព្រោះផ្ទុយនិងរដ្ឋធម្មនុញ្ញខ្មែរ។

·         សញ្ជាតិបុគ្គល ឬ ទឺកដី ៖ កន្លែងព្យសនកម្មលេញឡើង  ទីនោះមានសមត្ថកិច្ច ។

ឧ.កិច្ចសន្យានៅទីណា ច្បាប់ទីនោះមានសមត្ថកិច្ច។  ឧ.ច្បាប់សញ្ជាតិរួម អ៊ីតាលី  ច្បាប់នៅទីនោះអនុវត្ត ។

·         ទ្រឹស្តីលោកសាវីនី ៖ ការដែលមិនយកច្បាប់បរទេសមកអនុវត្តលើទឹកដីនៃរដ្ឋមួយ

 គឺមិនប៉ះពាល់ដល់បុរណភាពទឹកដីនៃរដ្ឋនោះទេ ។ ការអនុវត្តច្បាប់បរទេសគឺក្នុងគោលដៅដើម្បីបម្រើផលប្រយោជន៍បុគ្គលឯកជន ។ លោកសានីបានផ្តល់លក្ខណ៤ យ៉ាង៖

1.     អរូបិយ ៖ លក្ខខ័ណ្ឌទូទៅ ឧ. កិច្ចសន្យាលក់ទិញ។ ឧ.គ្រោះថ្នាក់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក ព្យសនកម្មនៅទីណាទីនោះមានសមត្ថកិច្ច ។

2.    លក្ខណៈមិនផ្ទាល់ ៖ច្បាប់មិនបានដោះស្រាយឲ្យគូរភាគីទេ គ្រាន់តែចង្អុលបង្ហាញទៅច្បាប់មួយផ្សេងទៀត ។ ឧ.ប៊ិចទិញនៅទីណា? នៅកង់ទីន។

3.    អព្យាក្រឹត្យ ៖ ច្បាប់ដែលតាក់តែងឡើងត្រូវឲ្យមានភាពឯករាជ្យ ។ មិនផ្តល់អត្ថប្រយោជន៍ឲ្យរដ្ឋណាមួយទេ ។ ឧ.ច្បាប់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក មិនលំអៀងមានធាតុផ្សំគ្រប់គ្រាប់ ។

4.    ទ្វេភាគី ៖ ច្បាប់ដែលអនុវត្តអាចជាច្បាប់របស់ប្រទេសចៅក្រម ឬ ច្បាប់បរទេស

មួយផ្សេងទៀត ។ ឧ.បើដាក់ពាក្យប្តឹងនៅអាលឺម៉ង់ តុលាការ អាលឺម៉ង់អនុវត្តមកតសាសន៍ (បើអ្នកប្តឹងអាលឺម៉ង់) ។

·         ទ្រឹស្តីលោក ម៉ាជីនី (ទ្រឹស្តីបុគ្គលនិយម) ៖ ការអនុវត្តច្បាប់បរទេសនៅលើដែនដី

មួយដាច់ខាតត្រូវតែមានការប៉ះពាល់ដល់បូរណៈភាពដែនដីនៃរដ្ឋមួយ ។ ការតាក់តែងច្បាប់នៃរដ្ឋមួយក្នុងគោលដៅបំរើឲ្យបុគ្គលទោះជារស់នៅទីណាក៏ដោយ ។ ឧ.ការរៀបការមានភេទដូចគ្នាមិនធ្វើទៅបានទេ ។

·         ទ្រឹស្តីលោក Pillet  ជនជាតិបារាំង មានការយល់ស្រដៀងលោក Macini  ដែរ ។

ការអនុវត្តច្បាប់បរទេសដាច់ខាតត្រូវតែមានការប៉ះពាល់ដល់បូរណភាពដែនដីនៃរដ្ឋមួយ ។ មានលក្ខខ័ណ្ឌសម្គាល់ពីរយ៉ាង៖

1.     លក្ខខ័ណ្ឌទូទៅ ៖ ច្បាប់ដែលតាក់តែងឡើងមានគោលដៅគ្របដណ្តប់បុគ្គលទាំងអស់លើទឹកដីនោះ ។ ឧ.ច្បាប់ការងារខ្មែរ គ្រប់ដណ្តប់លើទឹកដីខ្មែរ ។

2.    លក្ខខ័ណ្ឌអចិន្ត្រៃយ៍ ៖ ច្បាប់ដែលតាក់តែងឡើងក្នុងគោលដៅអនុវត្តចំពោះបុគ្គលទាំងនោះទោះពួកគាត់រស់នៅទីណាក៏ដោយ ។ ឧ.កិច្ចសន្យានៅសាំងហ្កាពួ តែយកច្បាប់ អាមេរិកមកអនុវត្តតាមការព្រមព្រៀងគ្នា ។

២.វិធានសម្ភារៈ

វិធានសម្ភារៈមានលក្ខណៈពិសេសដោយធ្វើការដោះស្រាយដោយផ្ទាល់រាល់សំណួរដែលបានចោទ

សួរភ្លាមៗ ។ (មាត្រា ១១៥៥ ក្រមរដ្ឋប្បវេណី) ។ ឧ.វិធានសម្ភារៈកើតឡើងនៅខ្មែរច្បាប់ខ្មែរជាអ្នកចាត់ការ ។

          ៣.ប្រភេទនៃវិធានវិវាទច្បាប់

            ដើម្បីតាក់តែងច្បាប់មួយមានលក្ខខ័ណ្ឌជាវិធានវិវាទអ្នកនីតិនិពន្ធត្រូវគិតដល់ផលប្រយោជន៍៣យ៉ាង៖

·         ផលប្រយោជន៍ជាតិ៖ ត្រូវគិតដល់បញ្ហា សង្គម សេដ្ឋកិច្ច នយោបាយ និងសិទ្ធិមនុស្សជាចំបង ។

·         អន្តរជាតិ ៖ អ្នកនីតិនិពន្ធត្រូវគិតដល់បូរណភាពដែនដីរបស់ខ្លួន។ អ្នកនីតិនិពន្ធត្រូវគិតដល់បញ្ហា ៣ យ៉ាងទៀត ៖

1.     ច្បាប់ដែលតាក់តែងមកត្រូវធ្វើការសាបព្រោះបានអនុវត្តនៅបរទេស។

2.    ដោយសារតែមនុស្សបំលាស់ទី។

3.    ដោយសារតែចៅក្រមអនុវត្តវិធានវិវាទ ។

·         បុគ្គលឯកជន ៖ អ្នកនីតិនិពន្ធត្រូវគិតដល់សេរីភាពនៃឆន្ទៈគូភាគី។ ឧ.ទិញទំនិញនៅអ៊ឺរ៉ុបល្អត្រូវធានារយៈពេល២ឆ្នាំ ។ឧ.ការងារនៅទឹកដីខ្មែរប្រើច្បាប់ខ្មែរ (ច្បាប់ការងារ)

៤.ប្រធានវិវាទច្បាប់មានពីរ

·         ប្រធានវិវាទទ្វេភាគី ៖

·         ដំណាក់កាលទី១​៖ លោក Savingny ការអនុវត្តវិធានច្បាប់ទ្វេភាគីនេះ ចៅក្រមត្រូវធ្វើបញ្ហាគតិយុត្តនៃរឿងក្តី ។

·         ដំណាក់កាលទី២៖ក្នុងករណីដែលច្បាប់ជាតិរបស់ចៅក្រមនៃប្រទេសនោះមិនមានចែងទេ ត្រូវអនុវត្ត វិធានសម្ភារៈ ក្នុងករណីដែលច្បាប់របស់ ប្រទេស ចៅក្រមមិន មានចែងទេ ចៅក្រមត្រូវអនុវត្ត វិធានវិវាទ ។

·         ដំណាកើកាលទី៣៖ មានការថ្លឹងថ្លែងដែលច្បាប់បរទេសដែលមានសមត្ថកិច្ច និងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈឯកជន ។ ឧ.អំណាចមេបាត្រូវអនុវត្តតាមច្បាប់ បារាំង (ច្បាប់បារាំង) ។

·         ប្រធានវិវាទឯកតោភាគី ៖ ច្បាប់តាក់តែងឡើងក្នុងគោលបំណងកំណត់ពី

សមត្ថកិច្ចច្បាប់របស់ខ្លួនក្នុងទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិឯកជន ។ មានលក្ខខ័ណ្ឌ សម្គាល់ ៤ យ៉ាងគឺ ៖ ១.អរូបីយ  ២.អព្យាក្រឹត្យ  ៣.មិនដោះស្រាយដោយផ្ទាល់ ៤.ទ្វេភាគី ។ ឧ.ច្បាប់អាពាហ៍ និងគ្រួសារ ។

                    ខ.វិធានវិវាទយុត្ថាធិការ

                        វិធានវិវាទយុត្ថាធិការ ជាវិធានវិវាទដែលមានលក្ខណៈ ឯកតោភាគី  តុលាការទទួលពាក្យ បណ្តឹងកំណត់តែសមត្ថកិច្ចរបស់ខ្លួននៅក្នុងនីតិអន្តរជាតិឯកជន ។ (មាត្រា ៨ ក្រមរដ្ឋប្បវេណី)។

·         វិធានវិវាទយុត្ថាធិការវិជ្ជមាន៖ នៅពេលដែលតុលាការ២ ឬច្រើនមានសមត្ថកិច្ចនៅក្នុងរឿងមួយ ។

·         វិធានវិវាទយុត្ថាធិការអវិជ្ជមាន៖ បើតុលាការពីរ ឬច្រើនបដិសេធន៍សមត្ថកិច្ចរបស់ខ្លួន ។

ក.ការអនុវត្តវិធានវិវាទ

ក១.ការអនុវត្តវិធានវិវាទដោយក្រម

ដើម្បីអនុវត្តវិធានវិវាទបានលុះត្រាតែភាគីដាក់ពាក្យបណ្តឹងទៅចៅក្រមមានសមត្ថកិច្ចតាម

រយៈការបង្ហាញអង្គហេតុ ។ ពេលខ្លះភាគីស្នើសុំពេលខ្លះមិនស្នើសុំឲ្យចៅក្រមអនុវត្តវិធានវិវាទ ។

                        ១.ភាគីស្នើសុំឲ្យចៅក្រមអនុវត្តវិធានវិវាទ ៖ ភាគីស្នើសុំឲ្យចៅក្រមអនុវត្តវិធានវិវាទបានលុះត្រាតែតុលាការទទួលពាក្យបណ្តឹងតាមការសុំសុំរបស់គូរភាគី (មាត្រា ១៣ ក្រមរដ្ឋប្បវេណី)។

                             ២.ភាគីមិនបានស្នើសុំឲ្យចៅក្រមអនុវត្តវិធានវិវាទ ៖ អាចបណ្តាលមកពីចេតនាគូរភាគី ឬបណ្តាលមកពីច្បាប់នៃទីកន្លែងទទួលពា្យបណ្តឹងមិនអនុញ្ញាត្តិ ។

          ខ.វិធីសាស្ត្រអនុវត្តវិធានវិវាទ

ខ១.វិធានចំណាត់ថ្នាក់បញ្ហាគតិយុត ៖ ដើម្បីធ្វើចំណាត់ថ្នាក់បញ្ហាគតិយុត ត្រូវមាន

អង្គហេតុ បន្ទាប់មកចៅក្រមត្រូវពិនិត្យលើ អង្គច្បាប់ ដែលបានទទួលពាក្យបណ្តឹង (ច្បាប់ជាតិ និង អន្តរជាតិ នៃប្រទេសចៅក្រម ។ ឧ.ផ្តាច់កំជាប់ពាក្យ (ត្រូវគិតលើ កិច្ចសន្យាទ្វេភាគី និង ក្រៅកិច្ចសន្យា) ។

                ខ២.ប្រភេទផ្សេងៗនៃវិធានវិវាទ និងច្បាប់ដែលអនុវត្ត ៖ នីតិអន្តរជាតិឯកជនត្រួវធ្វើចំណាត់ថ្នាក់ដូចខាងក្រោម ៖

·         លក្ខណៈបុគ្គល មានដូចជា សមត្ថភាព  ឈ្មោះ  ភេទ  ។ល។ ច្បាប់ ដែលត្រូវអនុវត្តគឺប្រព័ន្ធ CIVIL LAW យកច្បាប់សញ្ជាតិបុគ្គល ។

·         ចំនែក COMMOM LAW យកច្បាប់លំនៅដ្ឋានបុគ្គល ។

·         ទ្រព្យមានការបែងចែកជាពីរ គឺ៖

o   ទ្រព្យរូបីយ ៖ មានពីរ គឺ៖

§  ចលនវត្ថុ ៖ គឺអនុវត្តច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានអ្នកកាន់កាប់ ។

§  អចលនវត្ថុ ៖ គឺអនុវត្តច្បាប់ទីកន្លែងអចលនវត្ថុតាំងនៅ ។

o   ទ្រព្យអរូបីយ ៖ ច្បាប់ដែលយកមកអនុវត្ត គឺច្បាប់នៃទីកន្លែងបំពាបំពានទ្រព្យនោះ ។

ខ៣.លក្ខន្តិកៈកិច្ចគតិយុត៖ ច្បាប់ដែលយកមកអនុវត្តគឺច្បាប់ចុះគតិយុត ។

ខ៤.លក្ខន្តិកៈការណ៍គតិយុត ៖

·         តាមប្រព័ន្ធច្បាប់ CIVIL LAW ច្បាប់ដែលយកអនុវត្តគឺជាច្បាប់នៃទីកន្លែង ព្យសនកម្ម បង្កឡើង ។

·         តាមប្រព័ន្ធ COMMON LAW ច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺជាច្បាប់នៃទីកន្លែង បណ្តុំសារធាតុ សំខាន់ ដែលឲ្យឈ្មោះបច្ចេកទេស  Pro[per Law

ខ៥.លក្ខន្តិកៈគ្រួសារ ៖ ច្បាប់ដែលអនុវត្តជាច្បាប់នៃ សញ្ជាតិរួមរបស់សហព័ន្ធ ឬ ច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានគ្រួសារ ។

ផ្នែកទី២. វិវាទផ្នែកយុត្ថាធិការ

            ១.តុលាការមានសមត្ថកិច្ចក្នុងនីតិអន្តរជាតិឯកជន

                        ក.មូលហេតុក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី

1.     មាត្រា ៥​ និង មាត្រា ១០០ ក្រមនិតិរដ្ឋប្បវេណី តុលាការខ្មែរត្រូវប្រើភាសាខ្មែរ ។

2.    មាត្រា ៣៤ សមត្ថភាពជនបរទេស ក្នុងការធ្វើបណ្តឹងត្រូវអនុវត្តតាមច្បាប់ខ្មែរ។

3.    តាមរយៈមាត្រា ៨,៩,១០,១១,១៣ សមត្ថកិច្ចតុលាការខ្មែរក្នុងនីតិឯកជន ។

4.    មាត្រា ១៩៩,៣៥២,៣៥៣  បញ្ជាក់ការទទួលស្គាល់សេចក្តីសម្រេចមកពីបរទេស ។

ខ.តុលាការខ្មែរមានសមត្ថកិច្ចតាមក្រមរដ្ឋប្បវេណី

ខ១.សមត្ថកិច្ចនីតិរួម ៖

យោងមាត្រា ៨ ក្រមនីតិរដ្ឋប្បវេណី តុលាការខ្មែរ

មានសមត្ថកិច្ចដោះស្រាយវិវាទនីតិឯកជន បើមានធាតុផ្សារភ្ជាប់ មានដូចជា លំនៅដ្ឋានចុងចម្លើយ , លំនៅដ្ឋានចុងក្រោយចុងចម្លើយ,  ទីស្នាក់ការកណ្តាលក្រុមហ៊ុន,  សាខា ឬ ភ្នាក់ងារ ឬ ទីលំនៅដ្ឋានអ្នកតំណាង ។

                   ខ២.សមត្ថកិច្ចតាមសាច់រឿង

·         កិច្ចគតិយុត ៖ យោងមាត្រា ៩ ក្រមនីតិរដ្ឋប្បវេណី សមត្ថកិច្ចមានយុត្តាធិការដូចខាងក្រោម៖

                   តុលាការខ្មែរមានសមត្ថកិច្ចបើ លំនៅដ្ឋានកូនបំណុលនៅលើទឹកដីខ្មែរ ឬ ទីកន្លែងបង់ប្រាក់នៅលើទឺកដីខ្មែរ , ទីកន្លែងដាក់ប្រាតិភោគនៅលើទឹកដីខ្មែរ ,ទីកន្លែងអនុវត្តកាតព្វកិច្ចនៅលើទឹកដីខ្មែរ, ទីកន្លែងអចលនវត្ថុនៅលើទឹកដីខ្មែរ , ទីកន្លែងចុះបញ្ជីនៅលើទឹកដីខ្មែរ, ឬ ទីកន្លែងរឹបអូសទ្រព្យសម្បត្តិកូនបំណុលនៅលើទឹកដីខ្មែរ ។

·         ការណ៍គតិយុត ៖ តុលាករដែលមានសមត្ថកិច្ចអាចជាតុការ លំនៅដ្ឋានចារី , ឬ តុលាករនៃទីកន្លែងព្យសនកម្មកើតឡើង ។ ឧ.ជនបរទេសបង្កគ្រោះថ្នាក់ចារាចរណ៍នៅលើទឹកដីខ្មែរ តុលាករខ្មែរមានសមត្ថកិច្ច  ។

·         សន្តតិកម្ម ៖ តុលាករដែលមានសមត្ថកិច្ចជា  តុលាការលំនៅដ្ឋានមកតជន ឬ លំនៅដ្ឋានទីសំណាក់មកតជន  ឬ លំនៅដ្ឋានចុងក្រោយរបស់មកតជន  ឬ តុលាការអចលនវត្ថុតាំងនៅ ឬ តុលាការទីកន្លែងបណ្តាំមរតកសាសន៍ ។

ខ៣.សមត្ថកិច្ចផ្តាច់មុខតាមច្បាប់

            យោងតាមមាត្រា ១០ នៃក្រមនីតិរដ្ឋប្បវេណី សមត្ថកិច្ចផ្តាច់មុខមាន ៣៖

1.     ការលែងលះ

2.    ការស្វែងរកមាតុភាព, បិតុភាព, បុតុភាព

3.   សំរាប់ការលែងលះ តុលាការដែលមានសមត្ថកិច្ច គឺ តុលាការលំនៅដ្ឋានថានៈបុគ្គល

4.    សំរាប់ករណីទី ២ និង ទី៣ តុលាការមានសមត្ថកិច្ចគឺ តុលាការលំនៅដ្ឋានថានៈបុគ្គល ឬ តុលាការនៃលំនៅដ្ឋាន មរណៈជន ។

ខ៤.សមត្ថកិច្ចតាមការស្នើសុំគូភាគី៖

            ១.លក្ខខ័ណ្ឌ

                   ១.យោងមាត្រា ១៣ ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី កិច្ចសន្យាត្រូវធ្វើជាលាយលក្ខណ៍អក្សរ ឆន្ទៈគូភាគីមិនត្រូវមានវិការៈពេលចុះកិច្ចសន្យាទេ  ។ ត្រូវតែមានសមត្ថកិច្ចចុះកិច្ចសន្យា ។

                   ២.ភាគីត្រូវតែជាពាណិជ្ជករ ឬ នីតិបុគ្គល

                             ២.អានុភាព

            ក្នុងករណីគូភាគីបានបំពេញនូវលក្ខខ័ណ្ឌដែលមានដូចខាងក្រោមនេះ ៖

          (តាមមាត្រា ១៣ ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី)

១.កិច្ចសន្យាត្រូវធ្វើជាលាយលក្ខណ៍អក្សរ ឆន្ទៈគូភាគីមិនត្រូវមានវិការៈពេលចុះកិច្ចសន្យាទេ ។ ត្រូវតែមានសមត្ថកិច្ចចុះកិច្ចសន្យា ។

                   ២.ភាគីត្រូវតែជាពាណិជ្ជករ ឬ នីតិបុគ្គល

          តុលាការដែលតែងតាំងដោយគូរភាគីក្លាយជាតុលាការមានសមត្ថកិច្ចផ្តាច់មុខ ។

សម្គាល់៖ តុលាការមានសមត្ថកិច្ច ត្រូវមានធាតុផ្សំភ្ជាប់ ៖

–      កន្លែងចុះកិច្ចសន្យា

–      ទីលំនៅកូនបំណុល

–      ឆន្ទៈរបស់គូភាគី

កថាខ័ណ្ឌទី២. ឪកាសទាន

            ក.ការទទួលស្គាល់សេចក្តីសម្រេចតុលាករបរទេស

                        ១.លក្ខខ័ណ្ឌ

–      យោងមាត្រា ១៩៩, ៣៥២, ដើម្បីអនុវត្តសេចក្តីសម្រេចមកពីបរទេសភាគីត្រូវបំពេញលក្ខខ័ណ្ឌដូចខាងក្រោម៖

1.      តុលាការបរទេសត្រូវមានសមត្ថកិច្ចតាមរយៈ ច្បាប់ខ្មែរ ឬ ច្បាប់អន្តរជាតិដែលប្រទេសខ្មែរជាសមាជិក ។

2.      គោរពគោលការណ៍ចំពោះមុខរបស់គូភាគី ដូច្នោះ តុលាករបរទេសត្រូវតែជូនដំណឹងមកភាគីខ្មែរ ។

3.      សេចក្តីសំរេចរបស់តុលាការបរទេសមិនត្រូវធ្វើឲ្យប៉ះពាល់ដល់សណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈអន្តរជាតិឯកជនខ្មែរឡើយ ។

4.      សាលក្រម ឬ សាលដីការតុលាករបរទេសត្រូវចូលជាស្ថាពរជាមុនសិន  បានអាច

យកមកអនុវត្តលើទឹកដីកម្ពុជាបាន តុលាការខ្មែរគ្រាន់តែទទួលស្គាល់តែប៉ុណ្ណោះ ។

5.      ទំនាក់ទំនងតុលាករកម្ពុជា ជាមួយ តុលាការបរទេសត្រូវ ៖

–      មានទំនាក់ទំនងល្អជាមួយបណ្តាប្រទេសការទូត ។

–      ពិសេសប្រទេសចិនជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចលើពិភពលោក ។

១.នីតិវិធី

          តាមមាត្រា ៨, ៩ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ភាគីត្រូវដាក់ពាក្យប្តឹងទៅសាលាដំបូងដែលមានសមត្ថកិច្ច មិនប្តឹងទៅ សាលាឧទ្ធរណ៍ និង តុលាការកំពូល ជាសមត្ថកិច្ចសាលាដំបូងឡើយ ។

                   ៣.អានុភាព

            ពេលដែលលក្ខខ័ណ្ឌ និង នីតិវិធី (មាត្រា១៩៩ និង មាត្រា៣៥២ មានន័យ ការទទួលស្គាល់សេចក្តីសំរេចមកពីបរទេស) ត្រូវបានបំពេញ តុលាការខ្មែរដែលមានសមត្ថកិច្ចនោះ ពុំមានសិទ្ធិក្នុងការកែប្រែ ខ្លឹមសារនៃសាលក្រម ឬ សាលដីការបរទេស ។ តុលាការខ្មែរត្រូវចេញសេចក្តីសម្រេចមួយ ដែលមានឈ្មោះថា « សាលក្រមអនុវត្ត » ។

          ក.ការទទួលស្គាល់សេចក្តីសម្រេចមជ្ឈត្តករបរទេស

                        ១.លក្ខខ័ណ្ឌ

–      ភាគីត្រូវមានសមត្ថភាពនៅពេលចុះកិច្ចសន្យាមជ្ឈត្តកម្ម ដោយការព្រមព្រៀង មិនត្រូវមានវិការៈ ដោយស្របតាមច្បាប់ទីកន្លែង ដោះស្រាយវិវាទ (មាត្រា ៣៥៣ ក្រមរដ្ឋប្បវេណី)។

–      សេចក្តីសម្រេចត្រូវមានអនុភាពនៅកន្លែងដោះស្រាយវិវាទ ហើយមិត្រូវបានលុបចោលដោយតុលាករទីនោះ ។

–      ការគោរពលក្ខខ័ណ្ឌចំពោះមុខ ។

–      សេចក្តីសម្រេចមជ្ឈត្តករត្រូវតែដោះស្រាយរាល់ចំនុចវិវាទ ដែលគូរភាគីបានស្នើសុំ ។

–      សេចក្តីសម្រេចមិនត្រូវផ្ទុយពីសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈអន្តរជាតិឯកជនខ្មែរឡើយ ។

២.នីតិវិធី

            ភាគីដែលមានបំណងយកសេចក្តីសម្រេចមជ្ឈត្តករបរទេសមកអនុវត្ត ត្រូវដាក់ពាក្យទៅសាលាឧទ្ធរណ៍ ដែលមានសមត្ថកិច្ច ភាគីត្រូវភា្ជាប់មកជាមួយនូវឯកសារមួយចំនួនដូចជា៖

–      កិច្ចសន្យាមជ្ឈត្តកម្ម (ច្បាប់ដើម ឬ សេចក្តីចំលងស្របច្បាប់) ។

–      សេចក្តីសម្រេចមជ្ឈត្តករ (ច្បាប់ដើម ឬ សេចក្តីចំលងស្របច្បាប់) ។

៣.អានុភាព

            តុលាការសាលាឧទ្ធរណ៍ដែលមានសមត្ថកិច្ចត្រូវត្រួតពិនិត្យលក្ខខ័ណ្ឌ និង នីតិវិធីដែលមានចែង ក្នុងមាត្រា ៣១៣ ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ក្នុងករណី និង នីតិវិធីត្រូវបានបំពេញ តុលាការត្រូវចេញសេចក្តីសម្រេច « ដីការសម្រេចអនុវត្ត »

សម្គាល់ ៖

            តុលាការខ្មែរពុំមានសិទ្ធិក្នុងការប្រែខ្លឹមសារសេចក្តីសម្រេចមជ្ឈត្តករបរទេសឡើយ ។

ផ្នែកទី៣. វិធានវិវាទច្បាប់

            កថាខ័ណ្ឌទី១.គោលការណ៍នៃវិវាទ

                        ក.គោលការដែនដីភាពនៃច្បាប់

            ទាក់ទងនឹងគោលការណ៍ដែនដីភាពនៃច្បាប់ជាវិធានវិវាទមួយ ដែលរដ្ឋមួយប្រកាន់យកច្បាប់ទឹកដីមកធ្វើការដោះស្រាយរាល់បញ្ហាលើទឹកដីខ្លួន ។ ឧ.មាត្រា ៨២ ច្បាប់អាពាហ៍ពីពាហ៍ និង គ្រួសារ ។

                   ខ.គោលការណ៍បុគ្គលភាពនៃច្បាប់

            ជាវិធានវិវាទមួយដែលរដ្ឋមួយប្រកាន់យក ក្នុងគោលដៅការពារបុគ្គលទាំងឡាយដែលរដ្ឋនោះបានផ្តល់សញ្ជាតិឲ្យ ។

          កថាខ័ណ្ឌទី២.វិធីសាស្ត្រវិវាទច្បាប់

                        ក.វិធីសាស្ត្រដោយប្រយោល

            គឺជាវិធានមួយដែលមិនធ្វើការដោះស្រាយដោយស្វ័យប្រវត្តិលើសំណួរដែលចោទសួរវិធីសាស្ត្រនេះអាចហៅម៉្យាងទៀតថា (វិធានវិវាទ ទ្វេភាគី ឬ ឯកតោភាគី) ។ ឧ.អនុសញ្ញាឡាអេស្តីពីគ្រោះថ្នាក់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក ។ ឧ.អនុសញ្ញាឡាអេស្តីពីផលិតផលគ្រោះថ្នាក់ ។

                   ខ.វិធីសាស្ត្រដោយផ្ទាល់ (ឬ ហៅថាវិធានសម្ភារៈ)

            ច្បាប់នេះមានគោលការណ៍ដោះស្រាយភ្លាមៗ (មាត្រា ១១៥៥ ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី)

                                    ១.ច្បាប់ប៉ូលីស

            ច្បាប់ប៉ូលីសគឺជាច្បាប់មួយដែលមានអត្តចរិតអនុវត្តភ្លាមៗ ហើយច្រានចោលច្បាប់បរទេសដែលមានសមត្ថកិច្ច ។ ឧ. អនុសញ្ញាក្រុងឡាអេស្តីពីការការពារ អនីតិជន ។

          តាមទ្រឺស្តីរបស់ FrancesCakis ច្បាប់ប៉ូលីស គឺជាច្បាប់មួយដែលមានការត្រួតពិនិត្យជាចាំបាច់ដើម្បីការពារស្ថាប័ននយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច និង សង្គមកិច្ច។

          តាមន័យចង្អៀត ច្បាប់ប៉ូលីសមួយចំនួនមានគោលដៅ ការពារបុគ្គលឯកជន នឹងមិនមានគោលដៅការពារស្ថាប័នរដ្ឋទេ ។

          បទបញ្ជាទីក្រុងរ៉ូមស្តីពីច្បាប់ដែលអនុវត្ត ចំពោះកាតព្វកិច្ចគូភាគីនៃកិច្ចសន្យា ។

          បទបញ្ញត្តិមួយដែលមានលក្ខខ័ណ្ឌដាច់ខាតត្រូវតែគោរពដោយឃើញថា មានសារៈសំខាន់សំរាប់ប្រទេសមួយដើម្បីការពារផលប្រយោជន៍សាធារណៈ មានការធានាដូចជា ស្ថាប័ននយោបាយ សង្គមកិច្ច ឬ សេដ្ឋកិច្ច ទោះបីជាច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តចំពោះកិច្ចសន្យានោះចែងយ៉ាងណាក៏ដោយ ។

·         PROPER​  LAW

Proper  Law  កើតចេញពីការអនុវត្តប្រព័ន្ធច្បាប់ COMMON LAW  ជាទូទៅច្រើនប្រើក្នុង អំពើ

អនីត្យានុកូល ផ្នត់គំនិតនៃ Proper Law មានលក្ខណៈបតបែនតាមកាលៈទេសៈ ហើយផ្តល់ អំណាចឆន្ទានុសិទ្ធិ ដល់ចៅក្រមក្នុងការសំរេចសេចក្តី វិធីសាស្ត្រក្នុងការដោះស្រាយ គឺប្រមូលផ្តុំនូវចំនុចផ្សាភ្ជាប់ជាច្រើន ដើម្បីស្វែងរកនូវច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ច ។ ឧ.បើមានវិវាទកើតឡើងត្រូវមើលលើ អង្គហេតុ មើលរថយន្តចុះបញ្ជីនៅទីណា តើមានសញ្ជាតិខុសគ្នា និង កន្លែងផ្សេងគ្នាឬ?

          កថាខ័ណ្ឌទី៣.វិវាទច្បាប់សំខាន់ៗ

                        ក.លក្ខន្តិកៈបុគ្គល

            ១.ឈ្មោះ គឺជាផ្នែកមួយនៃលក្ខន្តិកៈ ដែលនិយមន័យ និង អក្ខរាវិរុទ្ធត្រូវស្ថិតក្រោមច្បាប់បុគ្គល ។ ដាក់ឈ្មោះកូនតាមចិត្តចង់ ។

          ២.សមត្ថភាព

–      សមត្ថភាពអំពើ ៖ យោងតាមច្បាប់ជាតិ និង ច្បាប់បរទេសមួយចំនួន ច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺ ច្បាប់សញ្ជាតិបុគ្គល  ។ ឧ. មុនពេលរៀបអាពាហ៍ពីពាហ៍ត្រូវមើលច្បាប់អាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមុនសិន ។

–      បដិបញ្ញត្តិទី១ អនុសញ្ញាក្រុងឡាអេស្តីពីការការពារអនីតិជន ឆ្នាំ ១៩៦១ ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺច្បាប់ លំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍របស់អនីតិជន

–      បដិបញ្ញត្តិទី២ ស្តីពីការការពារ នីតិជន ក្រុងឡាអេឆ្នាំ ២០០០ ។ ច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺ ច្បាប់លំនៅអចិន្ត្រៃយ៍របស់នីតិជនអសមត្ថភាព ។

–      សមត្ថភាពខាងអាស្រ័យផល ៖ យោងតាមច្បាប់ជាតិ និង ច្បាប់បរទេសច្បាប់ដែលមាន

សមត្ថកិច្ច គឺច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានរបស់បុគ្គល  ។

          ខ.លក្ខន្តិកៈគ្រួសារ (បណ្តុំរូបវន្ត)

                        ១.អាពាហ៍ពិពាហ៍

            យោងតាមច្បាប់ជាតិ  ច្បាប់បរទេស និង ច្បាប់អន្តរជាតិការកកើតអាពិពាហ៍ពិពាហ៍ ត្រូវបែងចែកជាពីរច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្ត

សម្រាប់លក្ខខ័ណ្ឌគ្រឹះ គឺ ៖

–      ច្បាប់សញ្ជាតិសាម៉ីជន ៖ ការព្រមព្រៀង  ដូចជា (ការឆបោក ការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិត ឬ អាពាហ៍ពិពាហ៍ក្លែងក្លាយ) សមត្ថភាព បង្ហាញ ភេទ ឯកពន្ធភាព ឬ ពហុពន្ធភាព ។

          សម្រាប់លក្ខខ័ណ្ឌទម្រង់គឺ៖

–      ច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្ត ច្បាប់ទីកន្លែងរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ។

២.អានុភាពអាពាហ៍ពិពាហ៍

          សម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជាទាក់ទងទៅនឹងអនុភាពអាពាហ៍ពិពាហ៍ ដូចជាការប្រើប្រាស់ឈ្មោះរបស់សហព័ន្ធ កាតព្វកិច្ចសាមគ្គីរវាងសហព័ន្ធក៏ដូចជាការគ្រប់គ្រងទ្រព្យដែលកើតមានឡើងក្នុងអំឡុងពេលអាពាហ៍ពិពាហ៍គឺ អនុវត្តវិធានសម្ភារៈ ។

–      ក្នុងករណី នៅអឺរ៉ុប ត្រូវបានអនុវត្ត ច្បាប់សញ្ជាតិរួមរបស់សហព័ន្ធ បើមាន ។

–      ក្នុងករណី ពួកគាត់ពុំមានសញ្ជាតិ  រួមភេទ គឺអនុវត្តច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានរួមរបស់សហព័ន្ធ ។  បើសិនពួកគាត់មិនមានលំនៅដ្ឋានរួមទេ គឺយកច្បាប់របស់តុលាការដែលមានសមត្ថកិច្ច ។    

៣.ការលែងលះ

            សមត្ថកិច្ចកម្ពុជាអ្នកនីតិនិពន្ធខ្មែរជ្រើសរើសយកវិធីវិវាទ ឯកកតោភាគី ក្នុងករណីដែលតុលាការខ្មែរមានសមត្ថកិច្ច (យោងមាត្រា១០នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ច្បាប់ខ្មែរមានសមត្ថកិច្ចសំរាប់នៅប្រទេសអីតាលី ការលែងលះគេយកវិធាននៃអាពាហ៍ពិពាហ៍យកមកប្រើ ។

                   ៤.បុត្តភាព

                                    ៤.១តាមលោហិត

            សំរាប់ប្រទេសកម្ពុជា បុត្តភាពតាមរយៈលោហិតមានខាន់ស្លា ឬ អត់ខាន់ស្លាគឺ អនុវត្តវិធានសម្ភារៈ សំរាប់នៅបរទេស ចែកជាពីរករណី ៖

–      ចំពោះកូនមានខាន់ស្លាច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺ ច្បាប់នៃអនុភាពអាពាហ៍

ពិពាហ៍ ។

–      ចំពោះដែលកូនគ្មានខាន់ស្លា (កូនកើតមកគ្មានចំណងអាពាហ៍ពិពាហ៍) ត្រូវអនុវត្តច្បាប់សញ្ជាតិកូននោះ ។

៤.២.ការស្ម។កូនអន្តរប្រទេស

–      លក្ខខ័ណ្ឌ ៖

១.លក្ខខ័ណ្ឌស្មុំកូន ៖

1.      កូនស្មុំត្រូវមានសញ្ជាតិខ្មែរ មានលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍លើទឹកដីខ្មែរ ។

2.      កូនត្រូវមានអាយុក្រោម ១៨ឆ្នាំ កិតចាប់ពីថ្ងៃដាក់ពាក្យស្នើសុំ ។ លើកលែងមានករណីចាំបាច់ដែលកុមារនោះត្រូវការចាំបាច់នូវការ ថែទាំពិសេស ។

3.      ក្នុងករណីកូនស្មុំមានច្រើនគ្នា ហើយមួយក្នុងចំណោមនោះ មានអាយុក្រោម ៨ឆ្នាំ និងអ្នកដ៏ទៃទៀតមិនត្រូវមានអាយុចាប់ពី ១៨ឆ្នាំ ។

4.      ត្រូវតែជាកុមារកំពុងរស់នៅក្នុងមណ្ឌលកុមារកំព្រា ឬ កន្លែងណាផ្សេងទៀត ដែលស្ថិតក្រោមការត្រួតពិនិត្យក្រសួងសង្គមកិច្ច ។

5.      ត្រូវតែជាកុមារស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលអនីតិជន ឬ ស្ថិតនៅក្រោមអំណាចមេបា ស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពលំបាកតោកយ៉ាកយ៉ាងខ្លាំង ។

6.      ត្រូវតែជាកុមារដែលក្រសួងសង្គមកិច្ចខិតខំស្វែងរកអស់ពីលទ្ធភាពក្នុងការស្មុំកូនជាតិ ។

២.លក្ខខ័ណ្ឌឪពុកម្តាយចិញ្ចឹម

1.      ឪពុកម្តាយស្មុំកូនមានអាយុ ចាប់ពី ៣០ ឆ្នាំ និងមិនឲ្យលើសពី ៤៥ឆ្នាំ ត្រូវមានគំលាតរវាងអាយុឪពុកម្តាយយ៉ាងតិច ២២ឆ្នាំជាមួយកូនស្មុំ ។

2.      អ្នកសុំត្រូវតែជាប្តីប្រពន្ធមានចំណងអាពាហ៍ពិពាហ៍ស្របច្បាប់ ហើយកូនសុំត្រូវធ្វើឡើងដោយប្តីប្រពន្ធរួមគ្នា ។

3.      អ្នកសុំត្រូវមានសញ្ជាតិ ឬ លំនៅដ្ឋានដែលមានទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយគ្នា ។ ប្រទេសអ្នកសុំត្រូវតែទទួលស្គាល់ចំណងមិត្តភាពរបស់កូនសុំក្នុងលក្ខណៈជាការសុំកូនពេញលេញ ។

4.      អ្នកសុំត្រូវមានលក្ខណៈសម្បត្តិ (ភាពមិនត្រឹមត្រូវ ឬជាចោរ...) និងសមត្ថភាពក្នុងការថែទាំកូនស្មុំ ។

5.      អាចសុំកូនទៅចិញ្ចឹមបានទាល់តែអ្នកសុំអត់មានកូនសោះ ឬ មានកូនតែម្នាក់ក្នុងបន្ទុក ។

–      អានុភាព

សេចក្តីសម្រចពីការស្មុំកូនដែលចេញដោយប្រទេសហត្ថលេខី ត្រូវចេញវិញ្ញាបនបត្រមួយទាក់ទង

ការស្មុំកូន ។ សេចក្តីសម្រេចនេះមានអានុភាព ដូចជាផ្តាច់ញ្ញាតិលោហិតរវាងឪពុកម្តាយបង្កើតជាមួយកូនស្មុំការភ្ជាប់ញ្ញាតិរវាងម្តាយ់ពុកស្មុំជាមួយកូនស្មុំ (អំណាចមេបា) ។

          គ.លក្ខន្តិកៈកិច្ចគតិយុត

                        ១.បេតិកភណ្ឌ ៖ យោងតាមច្បាប់ជាតិ និង ច្បាប់បរទេស ច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តចំពោះកិច្ចគតិយុត្តគឺច្បាប់នៃទីកន្លែងតាក់តែង ចុះកិច្ចសន្យាគតិយុត ។ ឧ.សំបុត្រអត្រានុកូលដ្ឋាន ។

–      អនុសញ្ញា ឡាអេ ឆ្នាំ ១៩៦១ ស្តីពីច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តចំពោះមកតសាសន៍

មួយនៅមានសុពលភាព បើសិនជាច្បាប់ណាមួយខាងក្រោមទទួលស្គាល់ ៖

·         ច្បាប់នៃទីកន្លែងចាត់ចែងសន្តតិកម្ម

·         ឬ ច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍របស់មកតជន

·         ឬ ច្បាប់សញ្ជាតិមកតជាន

·         ឬ ទីកន្លែងអចលនវត្ថុតាំងនៅ ។

២.កិច្ចសន្យា

          យោងតាមរយៈច្បាប់ខ្មែរច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺ ច្បាប់ខ្មែរទោះក្រោមរូបភាពកិច្ចសន្យាអ្វីក៏ដោយហេតុថា ប្រទេសយើង ពុំមានវិធានវិវាទទាក់ទងកិច្ចសន្យានីតិអន្តរជាតិឯកជន ។

          អនុសញ្ញាទីក្រុងរ៉ូម ឆ្នាំ១៩៨០ ស្តីពីច្បាប់ដែលអនុវត្តកាតព្វកិច្ចនៃកិច្ចសន្យា ។

          បើសិនជាភាគីទាំងពីរនៃកិច្ចសន្យា ឬ អ្នកតំណាងស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសជាមួយគ្នានៅពេលចុះកិច្ចសន្យា ។ កិច្ចសន្យានោះនឹងមានសុពលភាពនៅពេលវាបំពេញលក្ខខ័ណ្ឌទម្រង់ដែលច្បាប់នៃទីកន្លែងចុះកិច្ចសន្យា ឬ ច្បាប់នៃទីកន្លែងដែលទាក់ទងនឹងខ្លឹមសារកិច្ចសន្យា ។

          បើសិនគូភាគី ឬ អ្នកតំណាងស្ថិតនៅប្រទេសផ្សេងគ្នា ពេលចុះកិច្ចសន្យា ។ កិច្ចសន្យានោះនឹងមានសុពលភាព ប្រសិនជាវាបានបំពេញលក្ខខ័ណ្ឌទម្រង់ដែលចែងដោយច្បាប់នៃទីកន្លែងតាក់តែង

កិច្ចសន្យា ឬច្បាប់គូភាគីណាមួយក្នុងចំណោមគូភាគីទាំង២ ចំពោះកិច្ចសន្យាដែលទាក់ទងនឹងអចលនវត្ថុ គេអនុវត្តច្បាប់នៃទីកន្លែងអចលនវត្ថុស្ថិតនៅ ។

          សំរាប់កិច្ចសន្យាដឹកជញ្ជូនទំនិញ ច្បាប់ដែលអាចយកមកអនុវត្តគឺ អាស្រ័យលើទីកន្លែងដាក់អីវ៉ាន់ ឬ ទីកន្លែងទម្លាក់អីវ៉ាន់ ឬ ទីស្នាក់ការនៃអ្នកដឹកជញ្ជូន ។

          ក្នុងករណីដែលកិច្ចសន្យាមួយមានគោលដៅផ្តល់ចលនវត្ថុរូបីយ ឬ សេវាកម្មទៅបុគ្គលណាមួយ សំរាប់ការប្រើប្រាស់ អាចចាត់ទុកថាជាសកម្មភាពមិនមែនជំនាញ ។ ច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តដាច់ខាតគឺ ច្បាប់នៃលំនៅដ្ឋានអតិថិជនប្រើប្រាស់ (លំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍) ។

          សំរាប់កិច្ចសន្យាការងារវិញ ច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ច អាចច្បាប់នៃប្រទេសកម្មករនិយោជិកបំពេញការងារអចិន្ត្រៃយ៍ ឬ ច្បាប់នៃប្រទេសដែលច្បាប់កិច្ចសន្យាការងារមានចំណងជិកស្និទ្ធិជាងគេ ។

          ឃ.លក្ខន្តិកៈការណ៍គតិយុត្ត

            សំរាប់ប្រទេសកម្ពុជា ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺ ច្បាប់ប្រទេសកម្ពុជា ដោយហេតុថាប្រទេសកម្ពុជាពុំមានវិធានទាក់ទងអំពីអនីត្យានុកូលយកវិធានសម្ភារៈមកអនុវត្តគឺ អនុវត្តភ្លាមៗ ។ នៅអឺរ៉ុបគេអនុវត្តគោលការណ៍ Lex Loci delicti (ច្បាប់នៃទីកន្លែងព្យសនកម្ម) ។ ឧ.ឆ្នាំ ១៩៤៨ ឡាដឹកទំនិញពីរ ជនជាតិបារាំង និង អេស្បាញ កន្លែងព្យសនកម្មនៅអេស្បាញ ត្រូវយកច្បាប់ អេស្បាញមកអនុវត្ត ។

          អនុសញ្ញាឡា អេ ឆ្នាំ១៩៧១ ស្តីពីគ្រោះថ្នាក់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក ដែលត្រូវអនុវត្ត យោងតាមរយៈមាត្រា ៣ ច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តគឺ ច្បាប់ជាតិនៃទីកន្លែងគ្រោះថ្នាក់កើតឡើង ។

          បដិបញ្ញត្តិដែលមានចែងមាត្រា ៤ បែងចែកជាពីរករណី ៖

1.   នៅពេលមានយានយន្តតែមួយទាក់ទងគ្រោះថ្នាក់នោះ ចារី និង ជនរងគ្រោះស្ថិតនៅប្រទេសនៃទីកន្លែងចុះបញ្ជីយានយន្តច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺ ច្បាប់កន្លែងចុះបញ្ជីយានយន្ត ។ ឧ.បុប្ឆាជនជាតិ អេស្បាញ រស់នៅប្រទេសបារាំង ស្រីណាជាជាតិហូឡង់រស់នៅប្រទេស អេស្បាញដែរ គ្រោះថ្នាក់នៅប្រទេសក្រិច ត្រូវយកច្បាប់កន្លែងចុះបញ្ជីយានយន្ត អនុវត្ត ។

2.    អនុសញ្ញាក្រុង ឡា អេ ស្តីពីការទទួលខុសត្រូវអំពើអនីត្យានុកូលនៃទង្វើផលិតផលឆ្នាំ ១៩៧៣ ។ យោងតាមមាត្រា ៤ នៃអនុសញ្ញានេះ ច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តគឺ ច្បាប់នៃទីកន្លែងដែលព្យសនកម្មកើតឡើង បើសិនជា៖

a.    ប្រទេសលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍ជនរងគ្រោះ ។

b.    ឬ ជាប្រទេសទិញផលិតផល

c.    ឬ ជាប្រទេសផលិតករ ។

ឧ.ស្រី ដា ជនជាតិកម្ពុជា ទិញផលិតផល ពីប្រទេសអាលឺម៉ង់ ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺច្បាប់ប្រទេស កម្ពុជា របស់ស្រី ដា ។

ឧ.នាង លី ទិញ ផលិតផលនៅបរទេសអាលឺម៉ង់ គាត់បានលាបនៅប្រទេសអាលឺម៉ង់ ច្បាប់ដែលយកមកអនុវត្តគឺ កន្លែងកើតព្យសនកម្មគឺ ប្រទេសអាលឺម៉ង់ ។

ឧ.លោក សុផល បានទិញផលិតផលនៅប្រទេសកន្លែងផលិតទំនិញ ពេលមានបញ្ហាកើតឡើង យកសមត្ថកិច្ច កន្លែងផលិតករ (ព្យសនកម្ម) អនុវត្ត។

                        ង.លក្ខន្តិកៈទ្រព្យ

            យោងតាមច្បាប់ជាតិទោះបីជាទ្រព្យនោះ ចលនវត្ថុក្តី អចលនវត្ថុក្តីគឺ យើងអនុវត្តវិធានសម្ភារៈ ដោយសារសព្វថ្ងៃនេះអ្នកនីតិនិពន្ធខ្មែរ មិនទាន់បានតាក់តែង វិធានវិវាទច្បាប់ពីបញ្ហាទ្រព្យ ។

          នៅអឺរ៉ុបគេធ្វើការបែងចែកវិធានវិវាទច្បាប់ដូចខាងក្រោម ៖

1.   អចលនវត្ថុ ៖ សំរាប់អចលនវត្ថុ ច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ចគឺ ច្បាប់នៃទីកន្លែងដែលវត្ថុនោះស្ថិតនៅ ។

2.  ចលនវត្ថុបំលាស់ទី៖ ចលនវត្ថុមួយចំនួនគឺមានគោលដៅក្នុងការបំលាស់ទីហើយ

កែអាច រកឃើញនៅទីកន្លែងមួយដែលពុំស្ថិតនៅក្រោមបូរណភាពនៃរដ្ឋណាមួយ។

ឧ.នាវា  ៖ ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តចំពោះចលនវត្ថុបំលាស់ទីអាចជា ច្បាប់នៃទីកន្លែងចុះបញ្ជីចលនវត្ថុនោះ ឬ ច្បាប់សញ្ញាតិចលនវត្ថុនោះ ។

3.  ចលនវត្ថុរូបីយ ៖ ចំពោះចលនវត្ថុរូបីយ ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺ ច្បាប់លំនៅដ្ឋានម្ចាស់សិទ្ធិប្រាតិភោគប្រាត្យក្ស ។

4.  ចលនវត្ថុអរូបីយ ៖ (សិទ្ធិ, សិទ្ធិបេតិកភ័ណ្ឌ, សិទ្ធិអ្នកនិពន្ធ, សិទ្ធិកម្មសិទ្ធិបញ្ញា...) ។

ចំពោះចលនវត្ថិអរូបីយ គេដោះស្រាយវិវាទ ដោយយកគោលការណ៍ដែនដីភាពនៃច្បាប់យកមកប្រើ សំរាប់កម្មសិទ្ធិបញ្ញា និង កម្មសិទ្ធិឧស្សាហកម្ម គឺ

អនុវត្តច្បាប់នៃទីកន្លែងទាមទារការរំលោភកម្មសិទ្ធិទាំងនោះ ។ សំរាប់មូលនីធិពាណិជ្ជកម្ម ច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តគឺ ច្បាប់នៃទីកន្លែងអតិថិតា ។

        កថាខ័ណ្ឌទី៤.ការអនុវត្តច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ច

ក.ច្បាប់មានសមត្ថកិច្ចកឺច្បាប់ចៅក្រម

(ច្បាប់យកមកអនុវត្តគឺច្បាប់ប្រទេសចៅក្រម)

·         ទ្រឹស្តីលោកសាវីនី ៖ ការដែលមិនយកច្បាប់បរទេសមកអនុវត្តលើទឹកដីនៃរដ្ឋមួយ

 គឺមិនប៉ះពាល់ដល់បុរណភាពទឹកដីនៃរដ្ឋនោះទេ ។ ការអនុវត្តច្បាប់បរទេសគឺក្នុងគោលដៅដើម្បីបម្រើផលប្រយោជន៍បុគ្គលឯកជន ។ លោកសានីបានផ្តល់លក្ខណ៤ យ៉ាង៖

5.    អរូបិយ ៖ លក្ខខ័ណ្ឌទូទៅ ឧ. កិច្ចសន្យាលក់ទិញ។ ឧ.គ្រោះថ្នាក់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក ព្យសនកម្មនៅទីណាទីនោះមានសមត្ថកិច្ច ។

6.    លក្ខណៈមិនផ្ទាល់ ៖ច្បាប់មិនបានដោះស្រាយឲ្យគូរភាគីទេ គ្រាន់តែចង្អុលបង្ហាញទៅច្បាប់មួយផ្សេងទៀត ។ ឧ.ប៊ិចទិញនៅទីណា? នៅកង់ទីន។

7.    អព្យាក្រឹត្យ ៖ ច្បាប់ដែលតាក់តែងឡើងត្រូវឲ្យមានភាពឯករាជ្យ ។ មិនផ្តល់អត្ថប្រយោជន៍ឲ្យរដ្ឋណាមួយទេ ។ ឧ.ច្បាប់ចារាចរណ៍ផ្លូវគោក មិនលំអៀងមានធាតុផ្សំគ្រប់គ្រាប់ ។

8.    ទ្វេភាគី ៖ ច្បាប់ដែលអនុវត្តអាចជាច្បាប់របស់ប្រទេសចៅក្រម ឬ ច្បាប់បរទេស

មួយផ្សេងទៀត ។ ឧ.បើដាក់ពាក្យប្តឹងនៅអាលឺម៉ង់ តុលាការ អាលឺម៉ង់អនុវត្តមកតសាសន៍ (បើអ្នកប្តឹងអាលឺម៉ង់) ។

ខ.ច្បាប់មានសមត្ថកិច្ចគឺច្បាប់បរទេស

បើសិនជាច្បាប់ដែលត្រូវយកមកអនុវត្តជាច្បាប់បរទេសបញ្ហាចោទមានដូចខាងក្រោម៖

1.     ការស្វែងរកច្បាប់បរទេស សំនួរត្រូវចោទសួរថា តើនរណាជាអ្នកស្វែងរកច្បាប់បរទេស គូភាគី ឬ ចៅក្រម? បើសិនជាបន្ទុករបស់គូភាគី តើចៅក្រមអាចមានទំនុកចិត្ត លើអ្វីដែលភាគីបានបង្ហាញដែរ ឬ ទេ?

2.    បញ្ហាការបកស្រាយច្បាប់បរទេសចៅក្រមនិងជួបប្រទះបញ្ហាក្នុងការបកស្រាយអ្នកឆន្ទៈនីតិនិពន្ធបរទេស ជំរើសរបស់ចៅក្រម អាចធ្វើការបកស្រាយតាមលក្ខណៈ អក្សរសាស្ត្រ

ឬ ស្វែងរកការបកស្រាយច្បាប់តាមរយៈការប្រជុំពិភាក្សានៅសភា ។ (ជាទស្សៈវិស័យពេលអនាគត) ។

                   គ.ឧបសគ្គក្នុងការអនុវត្តច្បាប់បរទេស

                                    ១.សណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈអន្តរជាតិឯកជន

            សណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈអន្តរជាតិេកជនគឺ ចូលអន្តរាគមន៍ ក្នុងការអនុវត្តវិធានវិវាទច្បាប់មានគោលការណ៍ច្រានចោលច្បាប់បរទេស ដែលជាទូទៅមានសមត្ថកិច្ចដោយហេតុថា ច្បាប់បរទេសនោះវាផ្ទុយនឹងផ្នត់គំនិត និងគោលការណ៍គ្រឹះនៃនីតិជាតិ ។ ឧ.សិទ្ធិមនុស្ស ឯកពន្ធភាពតាមផ្លូវច្បាប់ ជាឧត្តមប្រយោជន៍របស់កុមារ ។ល។ ឧ.ប្តីប្រពន្ធមិនអាចទាមទារយកមរតកបានទេ ព្រោះផ្ទុយពីច្បាប់កម្ពុជានាំឲ្យប៉ះពាល់ដល់សណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈអន្តរជាតិឯកជនរបស់កម្ពុជា ច្បាប់ខ្មែរប្តីមួយប្រពន្ធមួយ ។

          ការបន្លំច្បាប់គឺ ជាមធ្យោបាយមួយក្នុងការកែឆ្នៃវិធានវិវាទច្បាប់ ក្នុងគោលដៅគេចវេសច្បាប់ណាមួយដែលជាទូទៅត្រូវមានសមត្ថកិច្ច ហើយជំនួសមកវិញ ដោយច្បាប់ប្រទេសមួយទៀត ដែលផ្តល់អត្ថប្រយោជន៍ខ្លាំងសំរាប់គូរភាគី ។

          ដើម្បីចាត់ទុកថាមានការបន្លំច្បាប់មានធាតុផ្សំ ៣ យ៉ាង៖

1.   ធាតុសត្យានុម័ត ៖  គឺសំដៅលើមធ្យោបាយក្នុងការបន្លំច្បាប់ ។ ឧ. ការចូលសញ្ជាតិថ្មី, ការផ្លាស់លំនៅដ្ឋាន ។

2.   ធាតុអត្តនោម័ត ៖ សំដៅលើចេតនាក្នុងការកែឆ្នៃ ដើម្បីសំរេចគោលដៅខ្លួន ជៀសវាងច្បាប់ដែលមានសមត្ថកិច្ច ។

3.   ធាតុផ្សំនីត្យានុកូល ៖ គឺជាបទដ្ឋានគតិយុត្តដែលមានលក្ខខ័ណ្ឌជាបទបញ្ជា ហើយច្រានចោលឆន្ទៈគូភាគី ។